Lakton kwasu gammahydroksymasłowego inaczej γ-butyrolakton (GBL) jest cyklicznym estrem kwasu 4-hydroksymasłowego (GHB). W środowisku wodnym występuje równowaga zależna od odczynu pH. W środowisku zasadowym dominuje GHB natomiast w środowisku kwaśnym formą dominująca jest GBL. γ-butyrolakton (GBL) to bezbarwny płyn rozpuszczalny w wodzie i alkoholu, stosowany jako rozpuszczalnik m.in. do czyszczenia powierzchni chromowanych oraz zmywania graffiti. Wchłania się bardzo dobrze drogą doustną. Opisywano też przyjmowanie GBL drogą inhalacyjną w postaci rozpylonej. Po wchłonięciu do organizmu w ciągu kilku minut metabolizuje do kwasu 4-hydroksybutanowego (GHB). Dostępność biologiczna GBL jest większa niż GHB, dlatego objawy po przyjęciu GBL rozwijają się szybciej i są bardziej nasilone niż po GHB. Działanie toksyczne GBL związane jest z aktywnością jego metabolitu – GHB. Przypadki przyjmowania GBL i innych prekursorów GHB, np. 1,4 butanodiolu (1,4-BD) w celach rekreacyjnych notuje się od lat 90-tych ubiegłego wieku, kiedy GHB został w wielu krajach objęty kontrolą prawną. Internet umożliwia zakup dowolnej ilości czystego GBL, co stwarza szereg zagrożeń.
Niskie dawki GBL wywołują objawy euforii i pobudzenia, stąd nazwa liquid ecstazy. Pełny efekt działania odczuwany jest po około 15 min i może się utrzymywać do 3 h. Dawka GBL, która wywołuje zatrucie, wynosi ponad 2 g, przy czym zwykle nie udaje się dokładnie ustalić, jaką ilość substancji pacjent przyjął. Przy przedawkowaniu obserwuje się nudności, senność, śpiączkę, depresję układu oddechowego i krążenia. Objawy działania mogą ulec nasileniu przy równoczesnym spożyciu alkoholu albo na skutek indywidualnej wrażliwości pacjenta. Przy powtarzającym się, chronicznym spożywaniu GBL, może rozwinąć się uzależnienie oraz objawy odstawienne. Prekursory GHB, takie jak GBL i 1,4-BD, mogą być stosowane nie tylko jako tzw. narkotyki klubowe, ale też jako anaboliki oraz jako substancje ułatwiające popełnienie przestępstwa na tle seksualnym lub rabunkowym. Częstość stosowania prekursorów GBL w Polsce jest trudna do oszacowania. Na oddziałach toksykologicznych zatrucia tymi związkami są zwykle wliczane do grupy zatruć tzw. dopalaczami. Legalny i łatwy dostęp do GBL i innych prekursorów GHB sprawia, że są to związki używane do celów rekreacyjnych, szczególnie przez osoby młode. Nie jest znana skala tego zjawiska. Dostęp do stężonych preparatów zawierających GBL stwarza ryzyko przypadkowego przedawkowania, szczególnie gdy używa je osoba nieposiadająca odpowiedniej wiedzy ani doświadczenia. GBL w postaci stężonego roztworu ma nieprzyjemny, słony smak i przy połykaniu wywołuje odruch wymiotny. Osoby przyjmujące GBL zwykle go rozcieńczają, a słony smak neutralizują sokiem cytrynowym lub pomarańczowym.
Ze względu na podobną toksykodynamikę związaną z receptorem GABA-B i wpływem na uwalnianie dopaminy, efekt spożycia GHB i GBL jest zbliżony do efektu alkoholu, benzodiazepin i barbituranów. W Internecie nie brak informacji zachwalających GBL jako substancje psychoaktywną pozbawioną ryzyka ostrej toksyczności i rozwoju uzależnienia. Tymczasem literatura toksykologiczna podkreśla, że ustalenie zależności miedzy dawką GHB/GBL, a efektem biologicznym jest trudne, łatwo więc może dojść do przedawkowania tych substancji i rozwoju objawów ostrego zatrucia. Obserwuje się także szybkie powstanie zależności fizycznej, która może wystąpić już po 3 miesiącach regularnego stosowania narkotyku. Nagłe odstawienie GHB/GBL prowadzi do wystąpienia objawów abstynencyjnych, niekiedy o ciężkim i przedłużającym się przebiegu. g-butyrolakton jest niebezpiecznym związkiem chemicznym, obarczonym ryzykiem ostrej toksyczności i rozwoju uzależnienia fizycznego. Stężone roztwory GBL mają właściwości żrące i uszkadzają śluzówki jamy ustnej. Zespoły abstynencyjne u osób uzależnionych od GBL mogą mieć ciężki przebieg.
Wykorzystanie przemysłowe
GBL ma szerokie zastosowanie w przemyśle. Jednym z zastosowań tego związku jest jego wykorzystanie do syntezy butyrolaktamów. Drugim z jego zastosowań jest wykorzystanie jako rozpuszczalnika i środka czyszczącego. GBL jest wykorzystywany jako rozpuszczalnik poliakrylonitryli, octanu celulozy, metakrylanów i polistyrenu. Inne zastosowania dotyczą wykorzystania do produkcji herbicydów i środków farmaceutycznych. Jest on również wykorzystywany jako związek pośredni w syntezie DL-metioniny, piperydyny, kwasu fenylomasłowego i kwasu tiomasłowego. Biorąc pod uwagę zastosowania szczegółowe, dotyczą one usuwania wszystkich typów farb, tłuszczów, olejów, kleju, emalii, tuszu, rdzy, żywicy, gumy do żucia, graffiti, lakieru do paznokci; czyszczenia felg aluminiowych, hamulców, głowic drukujących, płytek drukowanych; usuwania chwastów, rozpuszczania polimerów oraz szerokiego zastosowania w przemyśle galwanotechnicznym. GBL w zależności od metody produkcji i stopnia jego oczyszczenia sprzedawany w różnych stopniach czystości. GBL wykorzystywany w Stanach Zjednoczonych ma czystość co najmniej 99,0 %. W przypadku GBL do zastosowań w przemyśle elektronicznym czystość wynosi 99,7 % lub nawet 99,9 %.
