Narażenie zawodowe na czynniki chemiczne

Substancje i mieszaniny chemiczne

Chcąc zdefiniować pojęcia substancji i mieszanin chemicznych, należy sięgnąć do ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz. U. z 2015 r. poz. 1203), która odsyła w tym zakresie do regulacji prawa europejskiego, a w szczególności do rozporządzenia (WE) NR 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (Registration Evaluation Authorisation of Chemicals - REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (Dz. Urz. UE L. 2006.396.1). Przyjęte definicje dotyczą m.in. takich pojęć jak:

Czynnik chemiczny oznacza pierwiastek chemiczny lub jego związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji.

Niebezpieczny czynnik chemiczny:

każdy czynnik chemiczny, który spełnia kryteria dotyczące klasyfikacji czynników stwarzających zagrożenie w ramach klas zagrożeń fizycznych lub zagrożeń dla zdrowia określonych w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008, bez względu na to, czy został sklasyfikowany na mocy wspomnianego rozporządzenia;

każdy czynnik chemiczny, który, mimo iż nie spełnia kryteriów klasyfikacji czynników stwarzających zagrożenie (…), ze względu na jego właściwości fizykochemiczne, chemiczne lub toksyczne oraz sposób, w jaki jest używany lub występuje w miejscu pracy, może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, przy czym odnosi się to także do każdego czynnika chemicznego o określonej dopuszczalnej wartości narażenia zawodowego na mocy art. 3.

Działanie z użyciem czynników chemicznych oznacza każdą pracę, w której są używane czynniki chemiczne, lub ich użycie jest zamierzone w dowolnym procesie, włącznie z produkcją, przeładunkiem, przechowywaniem, transportem lub usuwaniem i przerabianiem, lub są rezultatem takiej pracy.

Substancjami niebezpiecznymi i mieszaninami niebezpiecznymi są substancje i mieszaniny zaklasyfikowane co najmniej do jednej z poniższych kategorii:

substancje i mieszaniny o właściwościach wybuchowych,

substancje i mieszaniny o właściwościach utleniających,

substancje i mieszaniny skrajnie łatwopalne,

substancje i mieszaniny wysoce łatwopalne,

substancje i mieszaniny łatwopalne,

substancje i mieszaniny bardzo toksyczne,

substancje i mieszaniny toksyczne,

substancje i mieszaniny szkodliwe,

substancje i mieszaniny żrące,

substancje i mieszaniny drażniące,

substancje i mieszaniny uczulające,

substancje i mieszaniny rakotwórcze,

substancje i mieszaniny mutagenne,

substancje i mieszaniny działające szkodliwie na rozrodczość,

substancje i mieszaniny niebezpieczne dla środowiska.

Narażenie pracowników na działanie substancji i mieszanin chemicznych uzależnione jest od prowadzonej w zakładzie pracy działalności oraz od stanowiska pracy. Najczęściej ze szkodliwymi chemikaliami spotykają się pracownicy, którzy pracują w magazynach, warsztatach produkcyjnych, laboratoriach, warsztatach remontowych, oczyszczalniach ścieków, stolarniach i fabrykach mebli. W szczególności narażonymi na działanie niebezpiecznych czynników chemicznych są pracownicy zatrudnieni m.in. przy wytwarzaniu klejów, farb, tworzyw sztucznych, zapraw, środków czystości, produktów leczniczych. Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego. Substancje chemiczne mogą działać na organizm miejscowo i układowo, a ich nasilenie może mieć charakter ostry i przewlekły. Działanie substancji chemicznych na organizm człowieka zależy od ich stężenia w środowisku oraz okresu nasilenia.

Ocena ryzyka zawodowego

Obowiązek przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy, ma za zadanie ocenę poziom bezpieczeństwa pracy na danym stanowisku. Obowiązek ten jak również konieczność jego dokumentowania nakłada na pracodawcę w art. 226 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.). Obowiązek ten stanowi podstawę profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników w zakładzie pracy przez co ma podstawowe znaczenie dla bezpieczeństwa pracujących.

Ocena ryzyka zawodowego jest działaniem prowadzonym w celu określenia poziomu tego ryzyka oraz jego dopuszczalności. Celem oceny jest stwierdzenie, jakie zagrożenia w środowisku pracy mogą być powodem urazu lub pogorszenia się stanu zdrowia pracownika, czy zagrożenia te można usunąć lub zminimalizować, a jeżeli nie – jakie środki ochronne należy podjąć w celu ograniczenia ryzyka związanego z zagrożeniami. Pracodawca powinien zapewnić opracowanie i stosowanie procedur identyfikacji zagrożeń oraz oceny związanego z nimi ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy w zakładzie.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (tekst jednolity Dz. U. 2016 poz. 1488) ryzyko zawodowe stwarzane przez czynnik chemiczny stanowi prawdopodobieństwo (możliwość) wystąpienia potencjalnej szkody zdrowotnej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia na czynnik chemiczny w miejscu pracy. Ocena ryzyka w miejscu pracy jest absolutnie niezbędnym warunkiem wstępnym skutecznego zapobiegania zagrożeniom.

Dokonując oceny ryzyka stwarzanego przez substancje niebezpieczne występujące w miejscu pracy, pracodawcy muszą wziąć pod uwagę:

ich niebezpieczne właściwości;

możliwość wykluczenia lub zastąpienia;

informacje dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia, które musi przekazać dostawca (np. odpowiednie karty charakterystyk);

poziom, rodzaj i czas narażenia oraz liczbę narażonych pracowników;

okoliczności pracy z wykorzystaniem takich substancji, w tym ilość tych substancji;

wszelkie dopuszczalne stężenia w środowisku pracy lub dopuszczalne wartości biologiczne;

skutki zastosowania środków zapobiegawczych;

wnioski wyciągnięte z podjętych już działań związanych z profilaktyczną opieką zdrowotną.

Ocena ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi powinna obejmować:

1) sporządzenie wykazu substancji niebezpiecznych znajdujących się w miejscu pracy i wytwarzanych w procesach pracy;

2) gromadzenie informacji (m.in. na podstawie kart charakterystyk w przypadku produktów chemicznych) na temat potencjalnych szkód, jakie mogą wywołać dane substancje, oraz środków zapobiegawczych zalecanych przez dostawców i producentów lub zawartych w wytycznych. Informacje te powinny być również wykorzystywane na potrzeby informowaniai szkolenia pracowników oraz opracowywania instrukcji dotyczących procesów i obchodzenia się z substancjami w miejscu pracy;

3) ocenę narażenia na zidentyfikowane substancje niebezpieczne uwzględniającą rodzaj narażenia, jego intensywność, czas trwania, częstotliwość i występowanie, w tym łączne skutki stosowania substancji niebezpiecznych i związane z tym ryzyko;

4) opracowanie planu działania, który powinien wskazywać kolejne kroki (począwszy od najważniejszych), jakie należy podjąć, by ograniczyć ryzyko dla pracowników, a także określać, kto, w jaki sposób i w jakim terminie powinien podjąć kolejne działania. W niektórych państwach dostępne są praktyczne informacje na temat wypróbowanych technik kontroli w odniesieniu do standardowych czynności, takich jak napełnianie, pompowanie, wiercenie, szlifowanie lub spawanie (arkusze porad lub arkusze wytycznych dotyczących kontroli);

5) uwzględnienie pracowników, którzy mogą być szczególnie narażeni na ryzyko i wskazanie działań, jakie należy podjąć w celu zapewnienia im ochrony, a także uwzględnienie potrzeb w zakresie dodatkowych szkoleń i informacji;

6) uwzględnienie pracowników, którzy mogą być narażeni na ryzyko podczas prac konserwacyjnych, naprawczych lub przypadkowo, np. w związku ze stycznością z półproduktami w zazwyczaj zamkniętych procesach produkcji chemicznej. Pracownicy powinni wiedzieć, z kim należy się skontaktować w nieprzewidzianych sytuacjach, a także jak zabezpieczyć się w razie wypadku;

7) ocenę ryzyka należy poddawać regularnym przeglądom i regularnie aktualizować. Skuteczna ocena ryzyka i zapobieganie zagrożeniom wymagają od pracodawców zapewnienia personelowi dostępu do informacji i szkoleń. Należy także zasięgać opinii pracowników w sprawie oceny ryzyka oraz zmian dotyczących substancji, produktów i procesów pracy związanych z ich stanowiskiem.

Oznakowanie substancji i mieszanin chemicznych

Zagrożenia jakie spowodowane mogą być chemikaliami przekazuje się za pośrednictwem piktogramów lub znaków ostrzegawczych umieszczanych na etykietach, kartach charakterystyki lub na terenie zagrożonym. Oznakowanie substancji lub mieszanin chemicznych ustala się na podstawie europejskiego rozporządzenia WE 1272/2008 w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (Classification Labelling Packing - CLP). Opiera się ono na Globalnym Zharmonizowanym Systemie Klasyfikacji i Oznakowania (GHS) i ma na celu zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia oraz środowiska, a także swobodny przepływ substancji, mieszanin i produktów.

W Polsce przepisami regulującymi kwestie oznakowania substancji lub mieszanin stwarzających zagrożenie jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 sierpnia 2015 r. w sprawie sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje stwarzające zagrożenie lub mieszanin stwarzających zagrożenie.

Rozporządzenie CLP wprowadziło poprawki do dyrektywy o substancjach niebezpiecznych (67/548/EWG (DSD), dyrektywy o niebezpiecznych preparatach (1999/45/WE (DPD) oraz rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 (REACH) i od dnia 1 czerwca 2015 r. jest jedynym obowiązującym w Unii Europejskiej aktem wykonawczym dotyczącym klasyfikacji i oznakowania substancji oraz mieszanin.

Na podstawie przepisów zawartych w rozporządzeniu CLP klasyfikujemy czy dana substancja lub mieszanina wykazuje właściwości pozwalające zakwalifikować ją jako stwarzającą zagrożenie. Jeżeli stosowne informacje (np. dane toksykologiczne) odnoszące się do substancji lub mieszaniny spełniają kryteria klasyfikacji określone w rozporządzeniu CLP, to zagrożenie stwarzane przez daną substancje lub mieszaninę identyfikuje się oceniając klasę i kategorię zagrożeń. Klasy zagrożeń w przepisach CLP dotyczą zagrożeń fizycznych, zagrożeń dla zdrowia i środowiska oraz innych zagrożeń.

Po sklasyfikowaniu danej substancji lub mieszaniny, należy za pomocą etykiet oraz kart charakterystyki poinformować użytkownika o zakwalifikowaniu tych substancji lub mieszanin jako stwarzających zagrożenie. W rozporządzeniu CLP dokładnie określono kryteria dotyczące elementów oznakowania niebezpiecznych substancji za pomocą piktogramów, haseł ostrzegawczych standardowych zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia, sposoby zapobiegania, sposoby przechowywania i utylizacji substancji. Przepisy określają także ogólne normy w zakresie pakowania, tym samym wyznaczając warunki dotyczące bezpiecznej dostawy substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie.

Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych

Karta charakterystyki to dokument dostarczający użytkownikom substancji i mieszanin sklasyfikowanych jako niebezpieczne, informacji o zagrożeniach oraz zawierający zalecenia dotyczące stosowania środków bezpieczeństwa. Zgodnie z rozporządzeniem REACH karty charakterystyki powinny być dostarczone przez dostawcę w języku urzędowym państwa, na terytorium, którego substancje lub mieszaniny są wprowadzane do obrotu.

Karty charakterystyki opatrzone są datą sporządzenia i ewentualnie datą aktualizacji oraz zawierają następujące informacje:

1) identyfikacja substancji/ mieszaniny i identyfikacja przedsiębiorstwa;

2) identyfikacja zagrożeń;

3) skład/ informacja o składnikach;

4) środki pierwszej pomocy;

5) postępowanie w przypadku pożaru;

6) postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska;

7) postępowanie z substancją, mieszaniną i jej magazynowanie;

8) kontrola narażenia/ środki ochrony indywidualnej;

9) właściwości fizyczne i chemiczne;

10) stabilność i reaktywność;

11) informacje toksykologiczne;

12) informacje ekologiczne;

13) postępowanie z odpadami;

14) informacje o transporcie;

15) informacje dotyczące przepisów prawnych;

16) inne informacje.

Karty powinny być dostępne na stanowiskach pracy, na których wykorzystywane są substancje, których dotyczą. Każdy pracownik przed przystąpieniem do pracy ze szkodliwą substancją chemiczną zobowiązany jest zapoznać się z ich treścią.

Wykonywanie badań i pomiarów

Badania i pomiary występujących w środowisku pracy szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych (z wyjątkiem czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym) wykonuje się:

- co najmniej raz na dwa lata - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS);

- co najmniej raz w roku - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej wartości 0,5 NDS.

W przypadku występowania w środowisku pracy szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary wykonuje się:

- co najmniej raz na 6 miesięcy, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS,

- co najmniej raz na 3 miesiące, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej wartości 0,5 NDS.

Istnieje możliwość odstąpienia od wykonywania badań i pomiarów szkodliwych czynników chemicznych w następujących przypadkach: .

- jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat nie przekroczyły 0,1 wartości NDS;

- jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wykonanych w odstępie co najmniej sześciu miesięcy nie przekroczyły 0,1 wartości NDS.

Wypadki przy pracy

W Polsce definicja wypadku przy pracy, stosowana zarówno do celów ubezpieczeniowych, jak i statystycznych, została sformułowana w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, ze zm.). Zgodnie z tą definicją wypadek przy pracy to nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą.

W przedstawionej definicji wypadku przy pracy występują cztery elementy, które muszą wystąpić wspólnie, żeby dane zdarzenie można było uznać za wypadek przy pracy. Są to:

a. nagłość zdarzenia – odnosi się do zdarzenia, którym jest uszczerbek na zdrowiu lub śmierć. Zdarzenie może mieć charakter ciągły, powtarzający się, ale nie powinno przekraczać jednej dniówki roboczej (ewentualnie dnia pracy lub zmiany roboczej). Nagłość zdarzenia odróżnia wypadek przy pracy od choroby zawodowej. „Cecha nagłości odnosi się do czasu trwania zdarzenia, a nie do czasu oddziaływania przyczyny zewnętrznej. Jednak kumulowanie się negatywnych dla zdrowia pracownika czynników i ich przerodzenie się w sprawczą przyczynę wypadku przy pracy nie musi przebiegać w ciągu jednego dnia pracy”;

b. przyczyna zewnętrzna – zdarzenie jest wypadkiem tylko i wyłącznie wtedy gdy jest spowodowane przyczyną zewnętrzną (zewnętrznym szkodliwym działaniem). Przyczyną zewnętrzną mogą być np.: działanie ruchomych lub ostrych elementów maszyn; działanie ekstremalnych temperatur; energia elektryczna; zatrucie substancjami chemicznymi; wysiłek fizyczny podczas przenoszenia ciężarów (nawet jeżeli ciężar nie przekraczał dopuszczalnych norm); przeżycie wewnętrzne (uraz psychiczny); stres (nietypowy dla danej pracy); uraz spowodowany potknięciem lub upadkiem; a nawet nieudzielenie pierwszej pomocy (orzeczenie SN UKN 444/98) lub niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej (orzeczenie SN UKN 225/00). Przyczyna zewnętrzna może być przyczyną współistniejącą – oddziałującą w specyficznych warunkach np. w przypadku złego stanu zdrowia pracownika stres w sposób istotny pogorszył lub przyspieszył schorzenie pracownika. Przyczyna zewnętrzna musi zawsze wykraczać poza normalne dla danej pracy okoliczności i obowiązki pracownika (np. stres jest normalnym elementem pracy kierownika lub maklera giełdowego i w tej postaci nie może być uznany za przyczynę zewnętrzną);

c. związek z pracą – o zdarzeniu mówimy, że ma związek z pracą, jeżeli doszło do niego:

podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;

podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;

w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy, a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Zdarzenie ma związek z pracą jeżeli doszło do niego:

podczas wykonywania pracy (związek czasowy, np. wypadek podczas przebierania się pracownika, w szatni, w ubranie robocze, przed podjęciem czynności związanych z pracą, jest wypadkiem przy pracy);

podczas przerwy w wykonywaniu pracy spowodowanej przyczyną organizacyjną lub fizjologiczną;

w miejscu wykonywania pracy (związek przestrzenny, np. wypadek poza budynkiem zakładu nie jest wypadkiem przy pracy);

podczas wykonywania przez pracownika czynności na rzecz lub w interesie pracodawcy (jeżeli pracownik ulegnie wypadkowi podczas wykonywania czynności we własnym interesie lub osób trzecich lub wykonuje działania bezprawne lub na szkodę pracodawcy, to nie jest to wypadek przy pracy; wystarczy subiektywne przeświadczenie pracownika o działaniu w interesie pracodawcy – wyrok SA III AUa 1569/2004 i SN II UKN 86/99; wypadki podczas spotkań integracyjnych, na przykład w zawodach sportowych nie są wypadkami przy pracy – SN II UK 354/13; II PR 30/79; II UKN 290/00; III PR 30/79);

nawet jeżeli pracownik jest w stanie nietrzeźwym (pod warunkiem, że pracownik będący w stanie nietrzeźwym wykonywał pracę w sposób prawidłowy – orzeczenie SN III UK 43/09);

d. skutek zdarzenia w postaci urazu lub śmierci – w wyniku zdarzenia doszło do uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego (uraz może oznaczać również istotne pogorszenie stanu zdrowia wg orzeczenia SN II PK 311/10).