4-fluorobutyryl-fentanyl (4F-BF) jako nowa substancja psychoaktywna (NPS)
4-fluorobutyryl-fentanyl (4F-BF) jest jednym z ponad dwustu opisanych w literaturze analogów fentanylu. W ogólnym przypadku analogiem danego związku chemicznego jest związek pochodny, w którym jeden lub kilka atomów zostało zastąpionych innymi atomami w stosunku do związku macierzystego. 4-fluoro-butyryl-fentanyl w stosunku do swojego związku macierzystego - fentanylu różni się obecnością atomu fluoru (‒F) dołączonego do pierścienia benzenowego oraz posiadaniem w cząsteczce grupy butyrylowej (‒CO‒[CH2]2‒CH3) dołączonej do atomu azotu (N) podczas gdy fentanyl posiada w tym samym miejscu grupę propionylową (‒CO‒[CH2]‒CH3).
4-fluorobutyryl-fentanyl (4F-BF) jest stosunkowo nowym związkiem na rynku środków psychoaktywnych. Stanowi on jedną z pochodnych fentanylu, której omawianie nie sposób rozpocząć bez odniesienia się zarówno do charakterystyki związku macierzystego jakim jest fentanyl jak również do chociażby zasygnalizowania problemów związanych z całą grupą pochodnych fentanylu nazywanych również analogami fentanylu lub po prostu fentanylami. Fentanyle zaś zaliczane są do grupy syntetycznych opioidów.
Syntetyczne opioidy
Nazwą opium określa się zatężony sok z maku lekarskiego (Papaver somniferum L.) Opium zawiera około 20 alkaloidów (związków naturalnie występujących w przyrodzie i typowych dla tkanek roślinnych). Spośród tych alkaloidów największe znaczenie ma morfina. Alkaloidy, których struktura przypomina cząsteczkę morfiny i które wykazują swoiste wiązanie z receptorami opioidowymi, nazywa się opiatami, a związki, które również swoiście wiążą się z tym receptorem, ale ich struktura jest inna, noszą nazwę opioidów. W piśmiennictwie naukowym często obie te grupy nazywa się opioidami. Warto wskazać, że heroina stanowi półsyntetyczną pochodną morfiny. Związki chemiczne, które otrzymywane są na drodze laboratoryjnych syntez chemicznych i które wykazują powinowactwo do receptorów opioidowych nazywane są syntetycznymi opioidami.
Syntetyczne opioidy, których jedną z klas stanowi fentanyl i jego analogi, są związkami oddziaływującymi na receptory opioidowe, które pierwotnie miały stanowić alternatywę dla opium. Większość z tych substancji wykazuje bardzo silne działanie przeciwbólowe. Niektóre związki z grupy fentanyli są stosowane jako środki znieczulające, szczególnie w anestezjologii. Z czasem zaczęły one być wykorzystywane w celach związanych z odurzeniem się. Efekt działania fentanylu jest około 100 razy silniejszy niż morfiny i około 50 razy mocniejszy niż heroiny.
Fentanyl jako środek znieczulający
Fentanyl po raz pierwszy zsyntetyzowano w Belgii pod koniec lat 50-tych dwudziestego wieku. W latach 60-tych zaczęto go stosować w medycynie jako dożylny środek znieczulający o właściwościach przeciwbólowych. Struktura chemiczna fentanylu pozwala na otrzymywanie jego licznych pochodnych wykazujących również silne właściwości przeciwbólowe. Spośród ok. 1400 pochodnych fentanylu, ponad 200 związków opisano w piśmiennictwie. Natomiast tylko dla kilku z nich dokładnie zbadane zostały i opisane efekty działania na organizm człowieka. Efekty oddziaływania, potencjał oddziaływania, w tym także wpływ na sprawność psychomotoryczną, tych związków jest zróżnicowany, jednakże większy w zakresie od 20 do 4000 razy większy od siły oddziaływania czystej heroiny. Omówienie farmakologii i toksykologii samego fentanylu i jego znanych już analogów jest bardzo pomocne w badaniu właściwości i identyfikacji nowych pochodnych fentanylu zwłaszcza w zakresie możliwości wywoływania całego szeregu zatruć śmiertelnych.
Fentanyle na nielegalnym rynku substancji psychoaktywnych
Ze względu na wywoływane efekty działania, fentanyl i jego pochodne są związkami budzącymi duże zainteresowanie, a zatem bardzo „atrakcyjnymi” na rynku narkotykowym. Pierwsze wzmianki o nielegalnym użyciu fentanyli w środowisku medycznym (ze względu na łatwy dostęp) pojawiły się w połowie lat 70. Liczne pochodne fentanylu często sprzedawane były pod nazwą „syntetyczna heroina” lub „China White”. Fentanyl jest najsilniejszym opioidowym lekiem przeciwbólowym i sedatywnym dostępnym w medycynie. Jest szeroko stosowany w leczeniu bardzo silnego bólu i w znieczuleniach, i jak już wspomniano jego działanie jest ok. 100 razy silniejsze od morfiny. Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem, ze względu na znaczny potencjał uzależniający, siłę działania i ograniczoną możliwość dawkowania (wąski indeks terapeutyczny – stosunek dawki leczniczej do śmiertelnej). W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz wymioty, a przedawkowanie powoduje depresję ośrodka oddechowego, co prowadzi do śmierci w mechanizmie uduszenia.
Różnice pomiędzy związkami z grupy fentanyli a heroiną
W przeszłości fentanyle rozprowadzane na rynku narkotykowym były rozcieńczane dużą ilością laktozy lub mannitolu, tak więc zawartość aktywnych składników była bardzo niska, zazwyczaj mniejsza niż 1 %. Próbki proszku miały barwę białą (takie najczęściej sprzedawane są pod nazwą Persian White), jasnobrązową (China White) lub ciemnobrązową (Mexican Brown). Substancje te były zwykle wstrzykiwane, ale palenie lub wciąganie przez nos również stawało się coraz bardziej powszechne. Objawy działania fentanyli są nieodróżnialne od efektów wywoływanych przez „uliczną” heroinę wciąganą przez nos. Wciągniecie zaledwie 0,5 mg fentanylu wywołuje podobne euforyzujące działanie, jak 20 mg heroiny. Różnica pomiędzy fentanylami a heroiną polega na tym, że fentanyle mogą wykazywać nawet 100 razy silniejsze działanie niż heroina. Jednak czas jaki trwa ich działanie jest krótki – zazwyczaj wynosi od 30 do 90 minut, czyli jest znacznie krótszy niż heroiny (ok. 4 h). Szacunkowo dożylna śmiertelna dawka fentanylu wynosi 2 mg, p-fluoro-fentanylu 0,25 mg, metylo-fentanylu 0,125 mg, a 3-metylofentanylu około 0,02 mg. Dawka śmiertelna 4-fluoro-butyryl-fentanylu nie została jeszcze dokładnie określona jednakże biorąc pod uwagę podobieństwo struktury chemicznej tego związku do p-fluoro-fentanylu można stwierdzić, że dotyczy ona tego samego rzędu wielkości jak w przypadku wyżej wymienionych związków.
Nagła depresja oddechowa
Do najbardziej niebezpiecznych efektów działania fentanyli należy wywoływanie nagłej depresji oddechowej, a nawet śmierci. Siła i czas trwania depresji oddechowej zależy od rodzaju i dawki spożytego fentanylu. W niektórych przypadkach zgon następuje tak szybko, że zażywającego często znajduje się z igłą w miejscu wkłucia. Opisy nagłych zgonów związanych z przedawkowaniem fentanyli wskazują, że ofiary były młode (w granicach od 18 do 50 lat, średni wiek ok. 30 lat), a do zejścia śmiertelnego dochodziło w domu (zazwyczaj w sypialni lub łazience).
Rozwój syntezy opioidowych leków przeciwbólowych, tj. fentanylu, sufentanylu, alfentanylu i remifentanylu był ważnym krokiem w postępowaniu anestezjologicznym. Substancje te podane dożylnie zaczynają działać szybko, już po 30–50 sekundach, i to z dużą siłą działania przeciwbólowego. Czas działania fentanyli jest relatywnie krótki z powodu szybkiej redystrybucji leku do tkanek. Substancje te wykazują także słabe działanie uspokajające. Do najbardziej istotnych efektów działania niepożądanego należy m.in. depresja oddechowa, prowadząca do bezdechu, która jest zależna od przyjętej dawki. Może także występować zesztywnienie mięśni, zawroty głowy, senność, nudności i wymioty. Po podaniu fentanyli konieczne jest monitorowanie czynności oddechowej, układu krążenia i ciśnienia tętniczego krwi.
Działanie farmakologiczne fentanylu
Fentanyl wprowadzono do stosowania klinicznego w 1963 roku jako dodatek do operacyjnych mieszanin znieczulających i łagodzenia bólu pooperacyjnego. Fentanyl podany dożylnie zaczyna działać już po 30 sekundach Jego silniejsze i szybsze działanie przeciwbólowe niż morfiny jest wynikiem lepszej rozpuszczalności w lipidach i łatwiejszego przenikania przez barierę krew-mózg. Natomiast krótki okres działania pojedynczej dawki jest spowodowany szybką dystrybucją do mięśni, tkanki tłuszczowej oraz płuc. Powtarzanie dawek lub ciągły wlew prowadzi do stopniowego wysycenia tkanek, co powoduje, że stężenie w osoczu nie maleje raptownie. Badania wykazały istnienie dobrej korelacji pomiędzy działaniem farmakologicznym a stężeniem fentanylu w osoczu. I tak analgezja (znieczulenie) pooperacyjna występuje przy stężeniu 0,63 ± 0,25 ng/ml, depresja oddechowa – 1 – 5 ng/ml, zmiany w EEG – 6,9 ± 1,5 ng/ml, utrata przytomności – 34 ± 7 ng/ml, blokowanie odpowiedzi układu krążenia na intubację – 102 ± 50 ng/ml. Fentanyl w osoczu wiąże się w 84 % z białkami. Ulega on intensywnemu metabolizmowi w wątrobie, a wydalany jest z żółcią i moczem w postaci nieczynnych metabolitów (np. norfentanyl). Po 72 godz. 85 % podanej dawki pojawia się w moczu i kale w postaci nieaktywnych metabolitów, a tylko 8 % jest wydalane z moczem w postaci niezmienionej.
Pozaterapeutyczne zastosowanie fentanyli - nowe substancje psychoaktywne (NPS)
Fentanyl jest lekiem znanym od wielu lat, ma szerokie zastosowanie w medycynie ratunkowej i anestezjologii. Ze względu na silne działanie, zyskał miano popularnego środka uzależniającego. W ostatnich latach również pochodne fentanylu produkowane jako nowe substancje psychoaktywne (NSP, dopalacze) stają się zauważalnym problemem w toksykologii klinicznej i sądowej ze względu na pozaterapeutyczne zastosowanie. Zarówno zmienność w budowie fentanyli, a więc różnice właściwości toksykokinetycznych, a także ich duża toksyczność powodują, że osoby przyjmujące tę grupę związków często ulegają śmiertelnemu zatruciu.
